მარიამ მართა ბაგრატიონი

მართა-მარიამ ბაგრატიონი მეფე ბაგრატ IV-ისა და დედოფალ ბორენას ქალიშვილი დაიბადა 1050 წელს საქართველოში. იგი იყო ბიზანტიის ორგზის დედოფალი 1071-1081 წლებში ჯერ როგორც იმპერატორ მიხაილ VII-ის, ხოლო შემდგომში როგორც ნიკიფორე III-ის მეუღლე, XI საუკუნეში ბიზანტიის იმპერიის ერთადერთი არაბიზანტიური წარმოშობის დედოფალი. აგრეთვე იყო მეფე დავით IV აღმაშენებლის მამიდა.

მართა XI საუკუნის მსოფლიოს უძლიერეს და ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან ქალადაა აღიარებული. იგი თავიდანვე ემზადებოდა ბიზანტიაში გასათხოვებლად, რის გამოც ჯერ კიდევ 1056 წელს დედოფალ თეოდორას სამეფო კარზე ჩავიდა, განათლების მისაღებად, თუმცა თეოდორა მალევე გარდაიცვალა და მართაც უკან დაბრუნდა. აღსანიშნავია, რომ დედოფლის დაკრძალვას ქართველებიც ესწრებოდნენ, მათ შორის გიორგი მთაწმინდელი, რომელმაც პატარა მართას ტაძარში შესვლისთანავე იწინასწარმეტყველა: „უწყოდეთ, ყოველთა, ვითარმედ დღეს დედოფალი განვიდა და დედოფალი შემოვიდა“.

ამის შემდეგ, ცხრა წელიწადში, 1065 წელს მართა ცოლად გაჰყვა ბიზანტიის იმპერატორ კონსტანტინე X-ის ვაჟ მიხაილს, რა დროსაც მას სახელად მარიამი ეწოდა. მართა-მარიამ ბაგრატიონ-დუკასის ბრძანებით, პირველად შედგა საქორწინო კონტრაქტი, სადაც მარიამმა გარკვევით ჩააწერინა, რომ ყოველი ცოლ-ქმრული ცხოვრების წინ, იმპერატორ მიხაილ დუკასს აუცილებლად უნდა ებანავა. ამის სწავლება ნამდვილად სჭირდებოდა მაშინდელ ბიზანტიას, ვინაიდან ბერძნული ტრადიციები საკმაოდ შებღალული და დავიწყებული გახლდათ. შეთანხმება შედგა და 1074 წელს წყვილს მემკვიდრეც შეეძინა - კონსტანტინე პორფიროგენეტი.

ტახტზე ასვლიდან შვიდ წელიწადში, 1078 წელს მარიამის მონაწილეობით მოხდა სახელმწიფო გადატრიალება, რა დროსაც დაამხეს მიხაილის მმართველობა და ტახტზე ნიკიფორე III ავიდა. მარიამი ნიკიფორეს გაჰყვა. დედოფალი ამ ქორწინებას მხოლოდ იმ პირობით დასთანხმდა, თუ იგი მის ვაჟს ტახტის მემკვიდრედ გამოაცხადებდა, თუმცა ნიკიფორემ სიტყვა გატეხა, რის გამოც დედოფალმა მხარი დაუჭირა ძმებ კომნენოსებს, რომლებმაც მარიამთან ერთად კიდევ ერთი სახელმწიფო გადატრიალება მოაწყვეს.1081 წელს მათ დაამხეს ნიკიფორე III-ის მეფობა და ტახტზე ალექსი კომნენოსი ავიდა, რომელმაც მარიამის ვაჟი თანამმართველად დაინიშნა. მიუხედავად ამისა, დედოფალი ვაჟის ტახტზე ასაყვანად ბრძოლას კვლავ განაგრძობდა, თუმცა კონსტანტინე 1096 წელს გარდაიცვალა, რის შემდეგაც მარიამი ჩამოსცილდა პოლიტიკასა და ინტრიგებს.

მიუხედავად დიდი ტრაგედიისა, მართა აქტიურად ეხმარებოდა თავის სამშობლოს კულტურულ-ეკონომიკურ განვითარებაში. სწორედ მან შთააგონა 1104 წელს თავის ძმისწულს, საქართველოს მეფე დავით IV-ს რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების ჩატარება, რომელსაც დედოფალი თავადვე დაესწრო. მისივე რჩევით დააარსა დავით მეფემ იყალთოსა და გელათის აკადემიები. მოსწავლეები კი სწორედ მარიამის დახმარებით აღმაშენებელს უცხოეთში გაჰყავდა, რათა მიეღოთ საუკეთესო ბიზანტიური განათლება და შემდეგ ისევ სამეფოს სამსახურში აბრუნებდა უკან. გარდა ამისა, იგი ეხმარებოდა იერუსალიმის წმინდა მიწასა და ათონის მთაზე მცხოვრებ სასულიერო მოღვაწეებს. მარიამ დედოფლის მოთხოვნით, ათონის მთაზე მოღვაწე ყველა ბერს ეროვნებით მოიხსენიებდნენ მემატიანეები საეკლესიო კრებულებში და ჟამთააღწერაში, რომ იბერიელი ბერ-მონაზვნების მიერ გაწეული დიდი ღვაწლი ვერავის მიეთვისებნა მომავალში. მარიამი ევროპის ისტორიის ერთ-ერთ უდიდეს პოლიტიკოს ქალადაა აღიარებული. მან დააარსა პეტრიწონის ქართული სავანე. მარიამმა დავით IV-ს გელათის სამეფო აკადემიისათვის გაუგზავნა ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი.

აღსანიშნავია, რომ სწორედ მარიამმა ასწავლა ბიზანტიელებს ჩანგლის გამოყენება. 1072 წელს, როცა ვენეციის დოჟი ბიზანტიის სამეფო კარზე იმყოფებოდა, გამართულ წვეულებაზე სტუმრების გაოცება გამოიწვია მის მიერ ტრაპეზობისას გამოყენებულმა ორკბილა პატარა ნივთმა. ეს ნივთი ოქროს ჩანგალი იყო, რომელიც პირადი დაკვეთით დაუმზადეს დედოფალს, ვინაიდან ხელით ჭამა ეთაკილებოდა. რა თქმა უნდა, ჩანგლის ისტორია მე-11 საუკუნეში არ დაწყებულა, მაგრამ ეს ამბავი საფუძველს გვაძლევს ვივარაუდოთ,რომ საქართველოში სამეფო კარზე იმ ისტორიულ მონაკვეთში ჩანგლის ხმარება მიღებული წესი იყო, რაც იმდროინდელი ევროპისათვის შესაძლოა ჯერ კიდევ საუცხოო რამეს წარმოადგენდა.

მარიამი დიდი პოლიტიკური მოღვაწე იყო და ძალიან ბევრი პოლიტიკური და ცხოვრებისეული ქარტეხილი გადაიტანა. ის რეალურად მართავდა ბიზანტიის იმპერიას. იმდენად წარმატებული ფიგურა იყო, რომ მიუხედავად იმისა, ბიზანტიელები სხვა ერებს არ წყალობდნენ, გარდა ბერძნებისა, მაშინდელი ბიზანტიელი ისტორიკოსები ვერ მალავენ აღფრთოვანებას მისი გონების და სილამაზის წინაშე.

მარიამ–მართა ბაგრატიონი დაკრძალულია თრაკიაში მდებარე ერთ–ერთ მონასტერში, მის კუთვნილ მამულში, რომელიც მას ალექსი კომნენოსმა გამოუყო გადასახლებაში.