ქართული ანბანის ისტორია

მსოფლიოში ორიგინალურ დამწერლობათა რაოდენობა 14–ზე ბევრად მეტია. კაცობრიობის ისტორია ასობით დამწერლობას იცნობს. ზუსტი რიცხვის დასხელება რთულია, რადგან კლასიფიკაციის ერთიანი სისტემა არ არსებობს. თუმცა, როგორც არ უნდა დავთვალოთ, დღეს მოქმედ დამწერლობათა რაოდენობა 40–ს მაინც გადააჭარბებს. ამ 40–დან ერთ–ერთი უძველესი არის ქართული.

ქართული ანბანის გრაფიული საწყისების კვლევა მეტად რთული საქმეა, რადგან იგი უკავშირდება ძველი ქართული დამწერლობის – ასომთავრულის – შექმნის პერიოდს და ასო–მოხაზულობათა თავდაპირველ გრაფიკულ ფორმებს. დღეისათვის კი ჩვ. წ–ის V საუკუნეზე ადრინდელი ძეგლები ჯერ კიდევ არ არის აღმოჩენილი; ამიტომ ძალაში რჩება ივანე ჯავახიშვილის მიერ გამოთქმული ფრაზა: „სანამ ქართული დამწერლობის უფრო ძველი და უძველესი ძეგლები მიწის გულიდან ამოღებული არ არიან, მეცნიერს მსჯელობის დროს მეტისმეტი სიფრთხილე და განსაკუთრებული სამეცნიერო ღონეობით თავისი თავის მძიმე შეცდომებისგან შეძლებისაებრ უზრუნველყოფა მართებს“.

ტრადიციულად, ქართული დამწერლობის განვითარების სამ საფეხურს – ასომთავრულს, ნუსხურსა და მხედრულს – გამოყოფენ. თუმცა ამ სახეობების გარდა, არსებობს გარდამავალი საფეხურებიც ასომთავრულიდან ნუსხურზე და ნუსხურიდან მხედრულზე.

თანამედროვე ქართული ანბანი ანუ მხედრული ერთბაშად არ შექმნილა, იგი თანდათანობით გამოეყო ნუსხურს და საუკუნეთა განმავლობაში იცვლიდა მოხაზულობას. მხედრული დამწერლობის პირველი ნიმუში იმდენად განსხვავებულია დღევანდელისგან, რომ მისი წაკითხვა სპეციალური ცოდნის გარეშე შეუძლებელია.

არსებობს ქართული დამწერლობის თავისებური სახეობა, რომელშიც ასოები ერთმანეთშია გადახლართული. მას თხზულს, ხვეულს ან დაქსელილს უწოდებენ. მომდევნო ასო წინა ასოსთან ან გადაწნულია ან მის წიაღშია ჩაწერილი, ანდა მის თავზეა მოქცეული. წერის ასეთი დეკორატიული სტილი ძირითადად XV საუკუნეში, აგრეთვე XVII - XIX საუკუნეებში იყო გავრცელებული.

არჩილ II და ანტონ კათალიკოსი იხსენიებენ ქართული დამწერლობის თავისებურ სახეობას – „ყუავისფრჩხილოვანს“. სავარაუდოდ, ყვავისფრჩხილოვანი ხუცური წერის სახეობაა, რომელიც წიგნის ან თითოეული გვერდის უკანასკნელი სტრიქონის დასაწერად იხმარებოდა და მისი ასოები, როგორც ივანე ჯავახიშვილი წერს, „ფრინველის კლანჭივით მოკაუჭებული“ იყო.

ქართული მხედრული დამწერლობის ერთ–ერთ ნაირსახეობას დედაბრული ეწოდება. წერის ეს მანერა ქალებს შორის ჩამოყალიბდა და სახელწოდებაც აქედან მოდის. დედაბრულის ნიმუშები გვხვდება სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოშიც – გურიასა და აჭარაში. არსებობს მოსაზრება, რომ ის აქ ერთგვარ „საიდუმლო დამწერლობად“ გამოიყენებოდა და ამიტომაც აქვს არატრადიციული მოხაზულობა. თუმცა არსებობს სხვა განმარტებაც: კალიგრაფია ძველად მამაკაცური პროფესია იყო, შესაბამისად, დედაბრულის დაუხვეწაობა წერა–კითხვის მცოდნე ქალბატონების ნაკლებად გაწაფულობას უნდა მიეწერებოდეს.

სიტყვა „ანბანი“ ქართული დამწერლობის პირველი ორი ასოს – ანისა და ბანის – შეერთებითაა მიღებული. ანბანი ეწოდება ისეთ დამწერლობას, რომელშიც თითოეულ სიმბოლოს მხოლოდ ერთი ბგერა შეესაბამება. ქართული დამწერლობის ერთ–ერთ გამორჩეულ ღირსებად ხშირად მიიჩნევენ იმ ფაქტს, რომ თითოეულ ასოს მხოლოდ ერთი ბგერის გადმოცემა აკისრია და პირიქით – თითოეული ბგერა მხოლოდ ერთი ასოთი ჩაიწერება. თუმცა ასეთი სრულყოფილი მხოლოდ თანამედროვე ანბანია, XIX საუკუნის ილიასეულ რეფორმამდე კი ეს თანაფარდობა დარღვეული იყო: უ ბგერა ასომთავრულში ორი ასოთი გადმოიცემოდა (ოჳ), მაშინ როცა ჳ (უი) და ჱ (ეჲ) ასოთაგან თითოეული ორ ბგერას გამოხატავდა. ასო ჲოტათი და ჴარით გადმოცემული ბგერები მოგვიანებით სამეტყველო ენაში ი და ხ ბგერებით ჩანაცვლდა, ასო ჵ–ს თავდაპირველი ბგერითი მნიშვნელობა კი დღეისათვის ცოტა გაურკვეველია.

ქართული ასომთავრული ასოები ერთი პრინციპითაა აგებული: ყველა ასო შედგება სწორი ხაზების, ნახევარწრეებისა და წრეებისგან. ეს ელემენტები თითოეულ ასოში ერთმანეთთან მართი კუთხეებითაა დაკავშირებული. ამ წესს ერთადერთი ასო – ჯვარედინი ფორმის „ჯანი“ – არღვევს. ამ გამონაკლისს სხვადასხვა ახსნას უძებნიან მეცნიერები.

ელენე მაჭავარიანის აზრით, ჯანის მოხაზულობა იესო ქრისტეს ინიციალების, ინისა და ქანის ჯვარედინად გადაკვეთის შედეგადაა მიღებული და ქრისტეს მონოგრამას წარმოადგენს. რამაზ პატარიძის მოსაზრებით კი, ჯანის ჯვარედინი ფორმა ანბანის დასასრულის მაუწყებელია და იმავე ფუნქციას ასრულებს.

ბევრი ჯერ კიდევ პასუხგაუცემელი კითხვისა და აზრთა სხვადასხვაობისა გარკვეულ საკითხებში, ერთი რამ მაინც ნამდვილად ცხადია – ქართული დამწერლობა ერთ–ერთი უძველესი და უნიკალური ანბანური სისტემაა, რომლის შექმნასა და ჩამოყალიბებაზე ქართველმა ერმა გულმოდგინედ იზრუნა.

მასალები:
„ქართული ანბანის გრაფიკული საფუძვლები“ – ელენე მაჭავარიანი
„დამწერლობა. 100 ამბავი“ – დავით მაისურაძე